Bijna iedereen die in het onderwijs werkt is wel bekend met openstaande vacatures van docenten. Wekelijks worden er diverse berichten over het lerarentekort geplaatst. Maar hoe zit het eigenlijk met oplossingen om openstaande vacatures van docenten te vullen? In deze blog kijken niet alleen naar het lerarentekort in Nederland, maar kijken we ook naar oplossingen uit het buitenland.
Bij het bespreken van het lerarentekort in Nederland wordt vaak gekeken naar hoe er in dit land precies omgegaan wordt met het tekort. Vragen als hoe het Nederlandse beleid zelf hier invloed op heeft worden veelal gesteld. Maar Nederland is niet het enige land met een lerarentekort en/of -overschot. Sterker nog, in de meeste EU-landen is te spreken van een lerarentekort.
Dit wordt vaak veroorzaakt door vergrijzing in het onderwijs: veel uitstroom van leerkrachten en onvoldoende instroom om deze uitstroom op te pakken. In deze blog zullen we dieper kijken naar het lerarentekort buiten Nederland en wat de aanpak van andere landen is. Ook zal er gekeken worden naar landen waar een lerarenoverschot is en hoe zij hiermee omgaan. Uiteindelijk zal er via deze wegen antwoord worden gegeven op hoe we het Nederlandse lerarentekort misschien anders kunnen aanpakken.
De situatie in Vlaanderen
Van de gevallen die we behandelen, lijkt het lerarentekort in Vlaanderen het meest op die van ons. Bij onze zuiderburen is er vooral een grote toename in vacatures voor docenten, die momenteel nog niet opgevuld kunnen worden met de bestaande lerarenpopulatie. Ook is er sprake van regionale verschillen. Zo zijn er grotere tekorten in Oost-Vlaanderen en Antwerpen, maar het tekort is overal zichtbaar. Anders dan in Nederland heeft de Vlaamse overheid wel prognoses opgesteld over wanneer het aantal vacatures zal dalen.
Voor het oplossen van dit tekort kijken de Vlamingen veel af bij het Nederlandse beleid: zo wordt de zij-instroom sterk gestimuleerd en worden de arbeidsvoorwaarden rondom begeleiding en werkdruk aangepakt. Vlaamse onderwijsbonden zijn hier minder over te spreken, zeker doordat ze ‘geen Nederlandse toestanden’ willen. De plannen van de Vlaamse overheid worden bekritiseerd als te weinig concreet. De Belgische docent Peter de Koning schrijft over deze situatie:
De opgesomde oorzaken van het tekort laten zich lezen als een doorslag van de Vlaamse situatie: de penibele (financiële) situatie van tijdelijke leerkrachten die leidt tot ontmoediging en uitstap; de uitstroom van pensioengerechtigden en de te geringe instroom vanuit de lerarenopleiding; de overbelasting van leraren na de verschillende lockdowns die zich vertaalt in meer deeltijdse banen. En niet te vergeten, de demografische evolutie, die zorgt voor oplopende leerlingenaantallen in secundaire scholen en waarop geen enkele manier is geanticipeerd.
De aanpak in Duitsland
Een verschil met Nederland is dat er in België veel oplossingen komen vanuit de provincies in plaats van de nationale overheid. Deze federale structuur is ook bij onze oosterburen terug te vinden. Het Duitse lerarentekort wordt op een erg versnipperde manier opgelost. Zo zijn Berlijn en Saksen-Anhalt vooral bezig met experimenten rondom kortere lesuren of minder fysiek onderwijs. Die laatste deelstaat is ook, samen met vele andere deelstaten uit de voormalige DDR, bezig met intensieve campagnes voor werving, waarbij lokkertjes als premies voor stagiairs en onkostenvergoedingen onder de voorbeelden te vinden zijn.
Buiten de voormalige DDR vinden we in het zuiden Baden-Württemberg, die meer kijkt naar het maximale uit de huidige lerarenpopulatie te halen door extra uren voor tijdelijke leerkrachten en te overwegen de maximale klassengrootte boven de 30 leerlingen te brengen. Het enige wat op nationaal niveau geregeld wordt, is het aanbod voor lerarenopleidingen uit te breiden, in de hoop dat dit tot meer werving leidt. De aanpakken in Duitsland lijken erg spontaan en op korte termijn gericht, terwijl het tekort wel erg groot is aldus de Schulbarometer.
Het lerarentekort in de VS
Ook in de Angelsaksische wereld zijn er veel lerarentekorten. In de Verenigde Staten is het lerarentekort al langer tanende, wat volgens de econoom Eric Hanushek vooral komt door de salarissen:
‘Amerikaanse leraren worden jammerlijk onderbetaald… ik denk dat burgers bereid zijn stukken betere salarissen te betalen aan goede leraren die onze leerlingen voorbereiden op de wereldeconomie.’
Het is dan ook niet gek dat veel Amerikaanse staten zich richten op betere werkomstandigheden. Zo maken de staten Californië en Mississippi van lerarenopleidingen vaker traineeships, en regelt de staat Illinois vaak regelingen rondom kinderopvang en verlof na geboorte.
Veel overheidssteun krijgen de staten inmiddels niet meer. Uit een onderzoek van de onderwijskundigen Barnett Berry en Patrick M. Shields blijkt dat vele onderwijsinitiatieven uit de beginjaren ‘00 zijn wegbezuinigd gedurende het decennium. Echte infrastructuur om met het lerarentekort om te gaan is er daardoor ook niet meer volgens hen. Dit wordt ondersteund doordat er de laatste tijd zelfs een stijging is van nieuwe docenten, maar die niet altijd worden aangenomen. De, net als in Duitsland, versnipperde oplossingen per staat helpen hier niet bij: zo is het lastig nationale certificering (zodat docenten in de ene staat ook automatisch in een andere staat kunnen werken) voor mekaar te krijgen. Iedere staat hanteert andere kenmerken wat betreft de erkenning van docenten. Deze standaarden willen optillen naar een nationaal niveau is hierbij erg in strijd met het federale karakter van de Amerikaanse staat en maatschappij.
Het leraren tekort in het Verenigd Koninkrijk
Het Verenigd Koninkrijk hanteert wel een nationaal beleid rondom het werven van leraren en pakt dat grondig aan. In plaats van alleen in eigen land te zoeken, wordt er ook in het buitenland geworven. Daarbij is wel de kanttekening dat dit vooral gebeurt in landen die bij de Britse Gemenebest behoren, zoals Australië, Nieuw-Zeeland en Canada. Ook uit het naburige Ierland worden mensen overgehaald docent te worden op een Britse school. Geïnteresseerden kunnen vervolgens een beurs van 25000 pond krijgen. Handig hierbij is natuurlijk al dat deze mensen de Engelse taal machtig zijn en (vaak) met vergelijkbare certificering werken. Maar ook in een land als Spanje wordt gekeken.
Een lerarenoverschot
Je zou het bijna vergeten, maar er zijn nog landen te vinden met een lerarenoverschot. Vacatures van docenten staan hier niet lang open. Allereerst is Spanje daar een voorbeeld van. En de redenen zijn vooral vanwege de (relatieve) goede arbeidsvoorwaarden en salarissen die Spaanse docenten krijgen omdat ze in dienst voor de overheid werken. Hier is echter wel eens sprake van bij landen waar er ook een tekort is, zoals Duitsland, waardoor het lastig te peilen is of deze factor zo’n grote rol speelt. In ieder geval is het voor te stellen dat een Spaanse docent door de goede arbeidsvoorwaarden niet zomaar een Britse beurs accepteert om in het buitenland les te gaan lesgeven.
Andere landen die in het artikel genoemd worden zijn Finland, Singapore en Libanon. Bij de Finnen is er een overschot doordat deskundigheid een grote waarde is. Daarbij heerst er veel vrijheid voor docenten om hun lessen op eigen houtje in te vullen. Dit geeft docenten veel rust en resulteert in dat ze niet te maken krijgen met bijvoorbeeld bemoeizuchtig management, targets of jaarlijkse onderwijsveranderingen.
Singapore richt zich meer op carrièreperspectief: voor docenten bestaat er een drieledige ladder waarbij leraren beloond worden als ze expertise opbouwen. Libanon richt zich meer op andere regelingen, zoals gratis privé-onderwijs voor kinderen van leraren, dubbele shifts tegen overvolle klassen en aparte docenten voor vakken als Frans en Arabisch zodat docenten tussendoor ook wat rust krijgen. Met name het gratis privé-onderwijs zorgt ervoor dat veel Libanese vrouwen het onderwijs in zijn gegaan, wat goed nodig was door de grote opgave van onderwijs geven aan de vele Syrische vluchtelingen in het land.
Ilias el Hadioui over het lerarentekort
Volgens onderwijssocioloog Ilias el Hadioui kunnen we in Nederland deels leren van de landen die een lerarenoverschot hebben. Hoewel de arbeidsrechtelijke kant van het Nederlands docentschap volgens hem goed geregeld is en de Spaanse casus daardoor niet veel oplevert qua effectieve tips, is El Hadioui wel erg positief over de Libanese situatie. Extra leraren in bijvoorbeeld het basisonderwijs kunnen voor aantoonbare werkdrukverlaging zorgen, zeker als deze vrije uren besteed kunnen worden aan professionele ontwikkeling.
De ontwikkelmogelijkheden die in Singapore gegeven worden zijn daarbij ook goed om naar te kijken, aldus El Hadioui. De Finse situatie is echter wat lastiger: deskundigheid staat inderdaad voorop, maar El Hadioui wijst op het verschil in homogeniteit van de Finse bevolking ten opzichte van de meer diverse samenstelling van de Nederlandse. Ook hebben Nederlandse docenten al volgens hem relatief veel autonomie, maar mist er nog een gevoel onderdeel te zijn van een professioneel collectief, zoals daar wel in Finland sprake van is. Bovendien is het Finse onderwijsmodel anders georganiseerd dan het Nederlandse onderwijsmodel.
Oplossingen van het lerarentekort
Als we naar de oplossingen van de landen om ons heen kijken die ook met het lerarentekort te maken hebben, zien we vooral veel overeenkomsten. Veelal wordt er gekeken naar actiever werven en betere arbeidsvoorwaarden en -omstandigheden. De Britse strategie van werving in het buitenland is origineel, maar gezien Nederland geen groot gemenebest heeft waar wij kunnen werven, blijft het naar verwachting vooral een Britse oplossing. Wel interessant is het om te zien hoe al deze landen toch met vergelijkbare oplossingen komen, en dat er dus niet altijd gekeken wordt naar hervormingen of alternatieven zoals in andere blogs beschreven is. Een diepere kijk in internationale onderzoeken rondom het lerarentekort kan helpen, maar dan moet je je ook sterk afvragen in hoeverre deze toepasbaar zijn voor de Nederlandse situatie.
In onze volgende blog gaan we weer terug naar het lerarentekort in Nederland. We praten over oplossingen en hervormingen die meer out-of-the-box zijn dan de huidige overheidsmaatregelen.
